گفتمان دریا-هاجر شادمانی: توافق سیاسی ایران و آمریکا با دست‌کم هشت اثر احتمالی مثبت در تجارت و ناوگان حمل و نقل دریایی کشور همراه است.

به گزارش «پایگاه خبری گفتمان دریا»، بررسی شرایط فعلی تجارت و حمل و نقل دریایی کشور نشان می‌دهد، هشت بخش مهم صنعت دریایی که در نتیجه خروج آمریکا از برجام و همچنین وضع و تشدید تحریم‌ها در سال‌های اخیر تاکنون، با آسیب‌های جدی رو به رو شده بود، می‌تواند در صورت توافق ایران و آمریکا در مذاکرات پیش‌رو، با تحولات اساسی رو به رو شود. این تحولات در صورتی که مذاکرات به سمت توافق حداکثری حرکت کند عملا منجر به بازگشت ایران به نقشه دریایی جهان خواهد شد.

طی سال‌های اخیر به دلیل لطمه‌های غیرقابل انکاری که صنعت، تجارت و حمل ونقل دریایی کشور از تحریم و آثار آن دیده است، این سه حوزه مهم و استراتژیک کشور، با بحران‌های قابل توجهی رو به رو شد که رفع تحریم‌ها در سایه توافق می‌تواند تا حد زیادی آن‌ها را جبران کرده و این بخش‌ها را در مسیر رشد و پیشرفت قرار دهد.

در این میان، می‌توان به اثر توافق بر دست‌کم هشت شاخص یا متغیر کلیدی در حوزه‌های صنعت، تجارت و حمل و نقل دریایی اشاره کرد. این شاخص‌ها شامل حجم تجارت دریایی، ظرفیت بنادر، تعداد کشتی‌ها و به ویژه هزینه‌ها و درآمدهای مربوط به حمل و نقل دریایی و ... است که در ادامه هر کدام از آ‌ن‌ها به طور مفصل تشریح خواهند شد.

در این گزارش تلاش شده است تا با استناد به روندهای گذشته، پیش‌بینی‌ها و تحلیل‌های کارشناسی، شرایط احتمالی حوزه حمل و نقل، صنعت و تجارت دریایی ایران بعد از توافق ایران مورد ارزیابی قرار بگیرد و به این سوال پاسخ داده شود که توافق سیاسی چه اثری بر این حوزه‌های مهم و استراتژیک می‌تواند داشته باشد؟

مطالعات انجام شده نشان می‌دهد توافق می‌تواند با اثرگذاری بر رفع و کاهش تحریم‌ها منجر به بهبود قابل توجه صنعت دریایی ایران و منطقه شود و رشد قابل توجهی در تجارت دریایی، ظرفیت بنادر، تعداد کشتی‌ها و کاهش هزینه‌ها را به همراه داشته باشد. از آن جمله، می‌توان به افزایش صادرات نفت ایران، رشد حجم تجارت دریایی ایران به بیش از ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون تن، افزایش تعداد کشتی‌ها از ۹۴۲ فروند به 15۰0 تا 18۰0 فروند کشتی، رشد درآمدهای بندری ایران به 3.5 تا 4 میلیارد دلار و همچنین افزایش ظرفیت بنادر ایران از 2۸۵ میلیون تن به 350 تا ۴۰۰ میلیون تن در سال اشاره کرد.

رشد صادرات نفت کشور تا ۲.۵ برابر

اولین اثر توافق احتمالی و رفع تحریم‌ها می‌تواند خود را در شکل افزایش صادرات نفت ایران نشان دهد. موضوعی که در سال‌های اخیر به دلیل وضع و تشدید تحریم‌ها با محدودیت‌های جدی رو به رو شده است.

برآوردهای اولیه نشان می‌دهد توافق نه تنها می‌تواند ظرفیت صادرات نفتی ایران را افزایش دهد که در عین حال بر افزایش حجم صادرات گاز و  فرآورده‌های نفتی نیز موثر خواهد بود. بر مبنای تحلیل‌های کارشناسی، در حوزه «ظرفیت صادرات نفت»، پس از توافق، اگر تحریم‌ها به طور کامل برداشته شوند، ممکن است صادرات نفت ایران به حدود 2.5 تا ۳ میلیون بشکه در روز (MBD)و حتی بیشتر، برسد. در حال حاضر صادرات نفت ایران به طور تقریبی حدود ۱.۵ تا ۱.۸ میلیون بشکه در روز است.

بازگشت کشتیرانی به دوره طلایی

براساس آمارها، در سال ۲۰۲۴، کشتیرانی ایران، با در اختیار داشتن ۹۶۵ فروند کشتی، بزرگترین قدرت تجارت دریایی در منطقه خاورمیانه بوده و بیش از یک سوم کشتی‌های این منطقه را به خود اختصاص داده است.پیش‌بینی‌ها و برآوردها در خصوص اثر توافق احتمالی بر تعداد ناوگان کشتیرانی کشور نشان می‌دهد در صورت رفع و حتی کاهش تحریم‌ها، به دلیل رشد سرمایه‌گذاری‌های صنعتی و تجاری، ایران ممکن است به تدریج ناوگان خود را به 15۰0 تا 18۰0 فروند کشتی تجاری بازسازی کند. این موضوع در یک بازه زمانی ۵ تا ۱۰ ساله به شرط رفع کامل تحریم‌ها برآورد می‌شود.

رشد حجم تجارت دریایی

آمارهای موجود در خصوص حجم تجارت دریایی جهان(براساس داده‌های ۲۰۲۴)، نشان می‌دهد، صنعت حمل و نقل دریایی به طور سالانه بیش از ۱۲ میلیارد تن کالا را در سراسر جهان جابه‌جا می‌کند که شامل نفت، گاز، کالاهای خشک و مواد معدنی و ... است. سهم ایران از این تجارت می‌تواند با توافق افزایش یابد. در حال حاضر، حجم کل تجارت دریایی ایران (هم واردات و هم صادرات) حدود ۲۳۵ میلیون تن(اعم از نفتی و غیرنفتی) است. این آمار براساس میزان کل تخلیه و بارگیری کالا در بنادر کشور در ۱۲ ماهه ۱۴۰۳، اعلام شده است. در صورت توافق، این رقم می‌تواند به ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیون تن(در یک بازه زمانی میان مدت)، برسد.

افزایش درآمدها و سرمایه‌گذاری بندری

داده های موجود در خصوص وضعیت تجارت دریایی ایران حاکی از آن است که درآمدهای ایران هم‌اکنون از طریق بنادر به طور سالانه به حدود 2.5 میلیارد دلار می‌رسد. براساس برآوردهای به عمل آمده از وضعیت فعلی و همچنین شرایط بنادر و دریانوردی کشور در زمان قبل از تحریم‌ها، درآمدهای بندری ایران، در صورت حصول توافق سیاسی بین ایران و آمریکا، به واسطه افزایش ظرفیت بنادر و تجارت دریایی، می‌تواند به 3.5 تا 4 میلیارد دلار افزایش یابد.

همچنین پیش‌بینی می‌شود در صورت توافق ، به دلیل افزایش استقبال سرمایه‌گذاران برای ورود به بنادر کشور، میزان سرمایه‌گذاری خارجی در بنادر ایران که تاکنون حدود ۱.۲ میلیارد دلار بوده است می‌تواند به چیزی بین ۳ تا ۵ میلیارد دلار در بازه زمانی میان مدت(۳ تا ۵ سال) افزایش یابد. به خصوص با اجرای پروژه‌های مشارکتی بزرگ همچون توسعه سواحل مکران یا احداث فازهای جدید بندر چابهار، می‌توان استقبال قابل توجه سرمایه‌گذاران خارجی در بنادر ایران را انتظار داشت.

کاهش هزینه و رقابت‌پذیری جهانی

تحریم‌ها علیه ایران هزینه‌های زیادی بر شرکت‌های کشتیرانی از مجاری مختلف تحمیل کرد که همین موضوع توان رقابت‌پذیری آن‌ها در صنعت، تجارت و حمل و نقل دریایی را با چالش‌های جدی رو به رو کرد. یکی از مشکلات جدی در این زمینه اثر تحریم بر رشد فزاینده هزینه‌های بیمه دریایی است. در واقع، یکی از مشکلات اصلی شرکت‌های کشتیرانی در ایران، هزینه بالای بیمه در دوران تحریم است. به‌طور متوسط، هزینه بیمه کشتی‌های ایرانی در دوران تحریم حدود 200-300 درصد بیشتر از کشتی‌های دیگر کشورها برآورد می‌شود. اما حصول توافق می‌تواند یکی از آثار مهم و مثبت خود را به شک کاهش شدید و اثربخش هزینه‌های بیمه نشان دهد. برآوردهای موجود نشان می دهد، پس از توافق، این هزینه‌ها می‌توانند به حدود 20-30 درصد کاهش یابند. این امر برای کشتی‌ها و شرکت‌های کشتیرانی ایران به معنای کاهش هزینه‌های عملیاتی و رقابت‌پذیری بیشتر در بازار جهانی است.

برآورد اولیه از امکان توسعه بنادر

رفع تحریم و توافق سیاسی به طور حتم منجر به توسعه بنادر کشور و افزایش ظرفیت آن‌ها خواهد شد. داده‌های موجود نشان می‌دهد، ظرفیت کنونی بنادر ایران حدود ۲۸۵ میلیون تن در سال است. با سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌ها، این ظرفیت می‌تواند به 350 تا ۴۰۰ میلیون تن در سال(در بازه زمانی ۵ تا ۱۰ سال)، برسد. همچنین، توافق، بر افزایش حجم محموله‌های کانتینری نیز اثرگذار خواهد بود. براساس آخرین آمار منتشر شده، بنادر ایران سالانه و در مجموع حدود سه میلیون TEU (معادل بیست فوت) تخلیه و بارگیری کرده‌اند. در صورت توافق، در یک بازه میان مدت، این حجم می‌تواند حدود ۷۰ درصد نسبت به وضعیت فعلی افزایش یافته و  تا ۵ میلیون TEU در سال برسد.

توسعه ناوگان کشتی‌های تانکر

ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در خاورمیانه است و بیشتر صادرات نفت خود را از طریق تانکرهای بزرگ حمل می‌کند. تعداد کشتی‌های تانکر ایران که اکنون حدود 60 تانکر برآورد می‌شود، در صورت بهبود شرایط، می‌تواند تا 80 یا 100 تانکر افزایش یابد. همچنین بر اساس اطلاعات موجود، ایران در حال حاضر با ناوگان فعلی، با در نظر گرفتن چرخه بارگیری، تخلیه و بازگشت نفتکش‌ها، که معمولا حدود ۳۰ روز طول می‌کشد، عملا ظرفیت حمل نفت خام، روزانه‌ معادل ۱.۵ تا ۲ میلیون بشکه را داراست. با توسعه ناوگان نفتکش‌ها، در صورت رفع تحریم‌ها، ظرفیت حمل‌ونقل نفت ایران می‌تواند به ۳ میلیون بشکه در روز برسد. همچنین با فراهم شدن امکان استفاده از نفتکش‌های اجاره‌ای بین‌المللی این میزان می‌تواند به ۴ تا ۴.۵ میلیون بشکه در روز افزایش یابد. به این ترتیب و در مجموع، به طور میانگین، ظرفیت حمل روزانه نفت ایران پس از توافق، می‌تواند بین ۳ تا ۴.۵ میلیون بشکه در روز باشد که بسته به سرعت بازگشت به بازار، نوسازی ناوگان و همکاری خطوط کشتیرانی جهانی متغیر است.

افزایش تجارت دریایی با کشورهای جهان

افزایش تجارت بین‌المللی و همچنین رشدترددکشتی های خارجی به بنادر ایران از دیگر دستاوردهای حصول توافق احتمالی سیاسی برای حمل و نقل، تجارت و صنعت دریایی کشور خواهد بود. میزان تجارت جهانی ایران از مسیر دریا می‌تواند به حد محسوس افزایش یابد. بررسی‌ها نشان می‌دهد، قبل از تحریم‌ها، ایران با بیش از ۳۰ کشور تجارت دریایی داشت. برخی منابع نیز می‌گویند هم‌اکنون ارتباط تجاری دریایی ایران تنها با ۲۰ کشور فعال است. اما با حصول توافق، این عدد می‌تواند به طور مجدد به بیش از ۳۰ کشور برسد که در نهایت به افزایش حجم تجارت دریایی کمک می‌کند. همچنین برآورد می‌شود، پس از توافق، حضور کشتی‌های خارجی در بنادر ایران می‌تواند حداقل20 درصد افزایش یابد.

به طور قطع، همچنین ادامه این روند و بهبود روابط سیاسی و بین‌المللی ایران در سال‌های آینده  می‌تواند برای صنعت دریایی ایران و کل خاورمیانه بسیار مفید باشد.